Özel Libya Raporu *
Çeviren: Ayşe TANSEVER
Nisan 2011
Reuters Ajansı, “ Libya yeni silah yarışında nasıl bir sergi alanı” adlı bir rapor yayınladı. (Special Report: How Libya is a showcase in the new arms race)
PARIS (Reuters) – Fotoğraf Tripoli Mitiga Hava Üssü’nün dışında Fransız Rafale savaş uçağını gösteriyor. Erkek kadın ve çocuktan oluşan bir kalabalık savaş uçağının etrafına toplanmışlar ve kuyruğu Kuzey Afrika güneşinde aydınlanmış.
Bu fotoğraf 2009 Ekim ayında bir hava gösterisinde askeri havacılık fotoğrafçısı tarafından çekildi ve Hollanda internet sitesinde yayınlandı. Aslında bu fotoğraf Batı’nın yürürlüğe koyduğu “uçuşa yasaklı alandaki” ironiyi gösterir. Fransa ve İtalya gibi Batılı güçler, birkaç ay önce Libya liderine gösterdikleri silahları ve hava kuvvetlerini Muammer Kaddafi’nin hava savunmasını imha etmek için kullandılar. 2009’daki gösteride Fransız Rafale’ler Batı ittifakının ilk görevinde iki hafta önce Libya üzerinde uçtular. Rafale’nin teorik hedeflerinden biri Libya’nın tamir etmeyi daha geçenlerde kabul ettiği Fransız yapımı Mirajlardı.
Libya operasyonu ayrıca Dassault Rafale’ya rakip olan İngiliz, Alman, İtalyan ve İspanyol yapımı Avrupa savaş uçağı Typhoon’ların da ilk savaş deneyimi oldu. Libyalı generallerin olduğu 2009 gösterisinde Typhoon’ların İtalyan Hava Kuvvetleri yapımı olanı da vardı. Dassault dâhil diğer silah firmalarının daha Kasım ayında ayrıldıkları bu üsse, Batı iki hafta önce saldırdı.
Zamanlar ve ittifaklar değişiyor ama silah şirketleri mallarına her zaman alıcı buluyorlar. Libya bir süre bu silahlardan alamayacak. Ama “uçuşa yasaklı hava sahası,” diğer potansiyel silah müşterileri için bir gösteri alanı oldu. Libya saldırısı Batının savaş jetleri ve akıllı bombalarının gücünü gösterdiği ya da potansiyel alıcılara bunlara karşı savunma sistemi almaları gerektirdiğini hatırlattığı bir sergi alanı işlevini gördü.
“Burası yıllarca birbirleri ile rekabet eden savaş uçakları için bulunmaz bir vitrin haline geliyor. Hatta 2003 Irak’ından bile daha güzel” diyor İngiliz Savunma İncelemeleri dergi editörü Francis Tusa. “Typhoon ve Rafale’yı ilk kez havada birbirleriyle karşı karşıya görüyorsunuz ve iki ülke de ihracatı arttırmak istiyor. Özellikle Fransa Rafale satmak için yırtınıyor.”
İspanya iç savaşından Kosova’ya kadar aşağı yukarı çağımızdaki her çatışma, hava gücünün denenmesine hizmet etti. Ama BM’nin 1973 sayılı kararıyla gerçekleşen Libya operasyonu, yeni silah yarışı ile eş zamanlıdır. Yani yıllık 60 milyar dolarlık küresel savaş uçağı pazarına talebin artması ve hem hava hem de karasularında yeni nesil malzemelerin pazara çıkması bu tarihle üst üste geldi. Bu uçak ve silahların arkasındaki şirketler ve ülkeleri için böyle gerçek savaşlardan daha iyi satış aracı olamaz. Tasarrufla yüz yüze olan hava kuvvetleri için bunlar çok önemlidir.
“Bir silah ya da savaş uçağı herhangi bir operasyonda kullanıldığı anda pazara sürülmüş demektir böylece ‘savaşta denenmiş’ payesi alır” diyor bu hassas konuda isminin açıklanmasını istemeyen NATO ülkelerine eski bir silah satıcısı.
Silah tekeli yetkilileri Reuters Ajansı’na, İtalyan Typhoon’ların Libya’ya satılmasını İngiltere ve Almanya’nın veto ettiğini, ama buna rağmen Tripoli’deki gösteride çok çeşitli İtalyan askeri araç gerecin Kaddafi rejimi ile Başbakan Silvio Berlusconi arasındaki sıcak ilişkiye işaret ettiğini söyledi.
Fransa Libya’ya silah satmak istediğini söylemekte daha cesaretsizdi. Adının verilmesini istemeyen bir Fransız kaynak, eski görüşmeler üzerine bir şey söylemekten kaçındı ama silah satışlarının devletler düzeyinde konuşulduğunu belirtti.
“Sıcak Savaş” Çözümleri
18 ay önce Tripoli dışındaki hava gösterisi, silah endüstrisinin pazarlanma yeriydi. Ama bir savunma malzemesinin potansiyel alıcıya satımını ikna etmek için ilk önce bu malzemelerin pazarcıların “sıcak savaş” dediği yerlerde denenmesi ve bu sınavı geçmesi gerekir.
Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü’nde Silah Transfer Programı Başkanı Paul Holtom, “savaşta denenmek silah satışı için çok önemlidir ve malı değerli kılar” diyor.
“Sıcak savaşlar” alıcılara karar verme ve iddiaların doğruluğunu görme fırsatı tanırlar. Herkes Libya’ya bakıyor. Kesinlikle bir sergi alanı” diye açıkladı, adının gizli kalmasını isteyen Batılı bir silah şirketi yetkilisi Reuters Ajansı’na. Adının açıklanmasını istemeyen Dassault yöneticisi, “Rafale’lar Afganistan’da kullanılmaya başladığı 2007 yılından beri aslında ‘savaşabilirliğini’ kanıtlamıştı” dedi.
Belki alıcılar böyle tek yönlü Libya kampanyaları beklemiyorlar. Ama endüstri yöneticilerine göre olası alıcılar, güvenilirlik, uçağın diğer uçaklarla pürüzsüz çalışıp çalışmadığı, sorti oranları ve operasyonlardaki başarıları ve tamir masrafları gibi ayrıntılı bilgileri öğrenmek isterler.
Bunun sonucundaki kazançlar çok büyüktür. Brezilya, Danimarka, Yunanistan, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Umman, Kuveyt gibi her gün artan sayıda ülke Libya’da sorti yapan uçaklardan bir iki tane alıyor.
Herkes Hindistan pazarına göz dikmiş durumda. Hindistan, 126 tane savaş uçağı almayı planlıyor. 10 milyar dolarlık bir iş hacmi. Bu endüstrinin uzmanları ihracatı kazanmada güvenirliğin en önemli faktör olduğunu söylüyor.
Yeni Delhi’ye uçak satmak isteyen 6 firmadan 4 tanesi (Dassault’un Rafale’sı Typhoon’un Eurofighter’ları, Lockheed Martin’in F-16’ları ve Boeing’in F/A-18’ları) Libya’da hava sahasının uçuşlara kapanmasında boy gösterdiler. Beşinci rakip Saab’ın Gripen’i bu hafta sonu Sicilya’ya vardı ve İsveç’in on yıllardır ilk savaş eylemini yapmaya hazırlanıyorlar.
Fransa aynı zamanda yeni Horizon-sınıfı frigate ve son havadan karaya füzelerini kullanıyor.
Kullanılanlar sadece uçaklar ve füzeler gibi savunma araç gereci değil. Erken uyarı ve füze savunma sistemleri yapan şirketler için bu hava saldırıları ve şok müdahaleler, bedava reklam demektir. SIPRI’ de önde gelen biri olan Siemon Wezeman şöyle diyor: “Libya saldırısı savaş uçağı platformunda rekabet edemediğin takdirde, savunma sistemi platformunda rekabet etmen gerektiği konusunda bir uyarıdır.” “Libya’nın iyi bir hava savunma sistemi vardı ve bir işe yaramadı. Eğer kendini savunmak istiyorsan, o zaman ya savaş uçağın ya da iyi bir savunma sistemin olacak. Rusya ve Çin’e ‘sizde ne var?’ diye soran ülkeler var. Lockheed Martin ve Raytheon gibi şirketlerin ABD yapımı sistemleri şu anda Körfez ülkelerinde çok alıcı buluyor. Bunlar İran’ın olası saldırısına karşı hazırlık yapıyorlar.”
“Beşikten Mezara Deneme”
Ülkeleri, pahalı silah ve malzeme almaya sadece böyle gösterilerle ikna edemezsiniz. NATO ülkelerine silah satışı yapan eski satış yetkilisi, Reuter Ajansı’na “Bir askeri operasyon için gerekli şeyleri %100 karşıladığınız durumda bile daha yarışın %25’ini tamamladınız demektir” diye açıklıyor.
Wikileaks belgeleri, savaş uçakları ve diğer savaş malzemeleri satmak amacıyla ABD diplomatlarının üst düzey yetkililerden politik destek almak için nasıl dolaştığını gözler önüne serdi. Silah şirketler, Fransa, İngiltere, Rusya vb. ülkelerin nasıl yoğun lobi yaptıklarını biliyorlar. 2009 yılında Yeni Delhi’deki ABD elçiliği şimdiye kadar Sovyet silah alıcısı olan bu ülkenin şimdi ABD silahları almayı düşündüğünü yazıyor. ABD sisteminin eski Rus yapımlarına göre daha üstün olduğunu şaşkınlıkla görmüşler.
Ama birkaç ay sonra ABD’den yığınla silah alan Suudi Arabistan bu kaliteden şüphelenmeye başlamış. Yemen’de Houthi asilerine karşı kullandığı GBU-10 lazer bombalarının patlamamasından yakınmışlar ve bunların Afganistan’daki kullanımlarının başarı oranlarını görmek istemişler. ABD generali bu soruya “beşikten mezara deneme” diye yanıt vermiş.
Suudi yetkililer, Yemen’e saldırılarında ABD cephanesi ve teknolojisi almada karşılarına çıkan sorunlardan şikâyet ettiler. Suudi Hava Kuvvetleri şefi, “ABD silah satarken araba satıcısı gibi 8 yedek lastik ile 5 araba satıyor” diye yakındı. Suudi Arabistan, ABD silah tekelleri için çok önemli bir pazardır. Boeing tarafından yapılan 84 F-15 ve 70 Apache helikopterleri ile 60 milyar dolarlık devasa bir pazardır.
Paris, 2004 yılında Avrupa Birliği ambargoyu kaldırdıktan sonra Libya ile askeri bağlar kurmaya ne kadar istekli idiyse, son olayda Kaddafi’ye saldırmakta da o kadar istekliydi. Kaddafi’nin kitle imha silahlarını yapmama sözünü vermesinden sonra Libya ile flört etmek isteyen yalnız Fransa değil birçok ülke vardı. ABD, Kaddafi’nin oğlu Hamis’e “ABD’de dolaş, tüm askeri yapıları gez öyle karar ver” diyor. Ama Wikileaks belgeleri buradan sonrasını yazmıyor.
“ Zor Olasılık”
Uzmanlar, “Libya konusundaki halkla ilişkiler savaşını Rafale kazanıyor gibi” diyorlar. Saldırının ilk gününde birinci sayfalara çıkması, aynı zamanda havadan karaya Libya’yı hedef alacak donanıma sahip olması bunun başlıca nedeni. Oysa Typhoon’lar bunu sadece deney ortamında başardılar. Typhoon’lar, daha çok havadan havaya savaşa hazırlanıyorlar.
Fransız yetkililer Rafale’lerin saldırının başında bilinçli bir gösteri yaptığı iddialarını reddediyorlar ve saldırının başında görevlendirilmelerinin nedenini, Libya’da isyancıların üstüne doğru yürüyen tankları tahrip etmek için yeterince esnek olmalarına bağlıyorlar. Ancak Fransa, Sarkozy’nin liderliğe soyunmasının elbette dolaylı olarak Rafale’lerinin satışını etkileyeceğini düşünüyor. Savaş uçakları satan ülkeler, 30-40 yıllık diplomatik ilişkiye de yatırım yapmayı planlamalı. Rakipler Libya sorunu çözülür çözülmez, hatta daha önceden tam bir topyekûn satış saldırısı düşünüyorlar.
“Sarkozy Rafale’ları buraya sokmada ve bir konvoyu vurmada büyük iş becerdi. İhracat pazarlarına girip işte bizim uçaklarımız bunu becerebilir diyecektir” diyor, rakip bir ülkenin silah satıcısı.
Washington bu doğrultudaki gelişmeleri çok yakından izleyecektir. ABD, Fransız başkanının Libya’dan Brezilya, Hindistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’ne kadar Rafale satmadaki hiperaktif gezilerini yakından izliyor. 2009 yılında, Fransızların Abu Dabi’de bir deniz üssü açmak için 2 günlük Sarkozy gezisine çok sinirlenmişlerdi. Bu manevralar Afganistan’a yakıt ikmalini engelledi.
Amerikan ve Fransız diplomasisinin birbirleriyle dövüştüğü diğer olası müşteri ise Brezilya’dır. Burada Rafale’ler son zamanlara kadar, ABD yapımı F/A-18 ve İsveç yapımı Gripen’lere karşı en iyi seçenek olarak kabul ediliyordu. 36 savaş uçağı almak isteyen Brezilya, Sarkozy ve Barack Obama için çok çetin bir diplomatik rakip. Geçen ay Obama Brezilya’nın yeni devlet başkanını ziyaret etti, yakında da Sarkozy gidecek.
Kesinti Zamanı
Uluslararası istikrar dönemlerinde silah satışı iyi iş yapar. Ama kendi ülkelerindeki bütçe istikrarı da önemlidir. Çünkü, eğer bir ülke kendi silahını alıyor ve ona yatırım yapıyorsa, o zaman yabancı silah alıcıları da, gelecekteki destek ve yedek parça açısından güvence altında demektirler.
Dünya silah harcamasının yarısını yapan ABD’de yıllardır ilk defa yapılacak olan kesintiler sırasında Orta Doğu’da karışıklık arttı. Bu karışıklık, Amerikan bütçesinde kesinti yapılmasını daha da zorlaştıracaktır.
“Son bir iki haftadır olanlar, önümüzdeki 5 yılda savaş sanayi üzerinde olumlu etki yapacaktır. Libya ve Japonya’da olanlar Kongreyi savaş bütçesini kesmekten caydıracaktır” diyor Virginia kaynaklı Teal Group uzmanı Joel Johnson.
Savunma endüstrisi ve askeri yetkililer, ABD bütçesindeki açığın büyüklüğü dikkate alındığında 11 Eylül 2001’den sonra yaşanan çift haneli kazançlara geri dönülmeyeceğini kabul ediyorlar. “Herhalde bu yıllarda harcamalar olduğu gibi kalacaktır, ama bu da iyidir” diyor Johnson.
* (Paris’ten Tim Hepher, Washington’dan Andrea Shalal-Esa ve Mark Hosenball, Atlanta’dan Karen Jocobs, Berlin’den Sabine Siebold, editör Sara Ledwith ve Simon Robinson)